Autizm– erkən yaş dövründə başlayan, həyat boyu davam edən, sosial münasibətlər və inkişaf sferasında problemlərin olması ilə müşayət olunan neyro-psixiatrik pozuntudur. İlk dəfə bu diaqnoz elmə Amerikada yaşayan və fəaliyyət göstərən uşaq psixiatrı Leo Kanner tərəfindən 1943-cü ildə gətirilmişdir.
Uşaqlara autizm diaqanozu qoymaq üçün 3 sferada pozuntuların olması vacibdir:
1. Sosial qarşılıqlı əlaqələrdə problem
2. Nitq sahəsində problem
3. Məhdud maraq və stereotip davranışlar
Autizm– kliniki əlamətlərə görə psixikanın qeyri- bərabər inkişafı, ünsiyyət funksiyasının və şəxsiyyətlərarası münasibətlərin pozuntusu ilə müşayət olunan sindromdur.
Autizmin bir sıra spektr pozuntuları möcuddur:
1. Autizm
2. Asperger sindromu
3. Rett sindromu
4. Uşaqlıq dezinteqativ pozuntu
5. Atipik auztizm.
Autizm sindromunun dəqiq səbəbləri elmə məlum deyil. Ən çox qeyd olunan səbəblər arasında genetik faktorlar, beynin orqanik çatışmazlığı, ekoloji faktor, hamiləlik zamanı ananın yaşadığı fiziki və ya mənəvi travma, yeni doğulan körpənin anadan yetərincə sevgi və navaziş görməməsi aiddir.
Autizm riski bəzi ümumi əlamətlərə görə diqqət çəkir. Nə zaman valideyn narahat olmalıdı? Əgər uşağınız:
– Uşaq göz kontaktı qurmursa
– Adı ilə çağıranda baxmırsa
– Öz ətrafında fırlanırsa
– Səbəbsiz gülür və ya ağlayırsa
– Yellenmə və silkələnmə varsa
– Fırlanan əşyalara çox böyük maraq varsa
– Nitq yaşıdları kimi deyilsə
– Əllərlə manipulyasiya varsa
– Uşaqlarla və oyuncaqlarla oynamağa maraq yoxdursa
– Emosional soyuqluq varsa
– Nitqində mənasız tekraralar varsa
– Taktil kontaktdan qaçırsa

Valideynin mütəxəssisə muraciət etməyində fayda var. Erkən olaraq diaqnoz 18 ayından uşağa qoyula bilər. Problem nə qədər tez aşkar olunarsa uşağın müalicə və reabilitasiyası bir o qədər asan və effektli olar.

Uşaqlarda anadangəlmə inkişaf qüsurları – uşaq yaşlarında əlilliyin əmələ gəlməsində və 1 yaşa qədər olan uşaq ölümlərinin ən əsas səbəbi hesab edilir.
Bu qüsurlar müxtəlif zərərli faktorların (xüsusən hamiləliyin erkən dövrlərində) dölə mənfi təsirləri nəticəsində əmələ gəlir.
Həkimlər dönə-dönə təsdiq edirlər ki, uşaqlarda anadangəlmə inkişaf qüsurlarının xeyli hissəsinin qarşısını almaq olar. Bunun üçün gələcəyin ata və anası hamiləliyə qabaqcadan lazımi səviyyədə hazırlaşmalıdırlar.
Anadangəlmə inkişaf qüsurlarını törədən faktorlara teratogen faktorlar deyilir. Teratogen infeksiyalar anadan körpəyə keçəninfeksion xəstəliklərdir. Bunlara bəzi virus infeksiyaları – məxmərək, sitomegalovirus, sadə herpes, qrip, epidemik parotiti, suçiçəyi, eləcə də cinsi yolla keçən infeksiyalar – toksoplazmoz, sifilis, xlamidioz, ureaplazmoz və s. aiddir. Beləliklə, uşaq doğulmasına hazırlaşan gələcək ata və ana qabaqcadan tibbi müayinədən keçməli, bütün xroniki xəstəliklərin profilaktik müalicəsini aparmalıdırlar. Hamiləlik zamanı qadınlar öz sağlamlığını qorumalı, infeksion xəstələrlə kontaktdan uzaq olmalıdırlar.
Anadangəlmə inkişaf qüsurlarının əmələ gəlməməsi üçün ən əsas tədbirlərdən biri məxmərəyə qarşı vaksinasiyadır – peyvənddir. Çünki əksər hallarda məhz bu virus, inkişaf qüsurlu körpələrin doğulmasına gətirib çıxarır.
Anadangəlmə inkişaf qüsurlu uşaqların doğulmasında risk faktorlarından biri də çoxsaylı abortlardır (süni uşaqsalma). Abortların sayı çoxaldıqca bu riskin dərəcəsi də artır.
Anadangəlmə inkişaf qüsurlarının əmələ gəlməsində ana tərəfindən qəbul edilən dərman preparatlarının da müəyyən təsiri olur. Ona görə də hamiləlik zamanı dərmanlar, dölə təsiri nəzərə alınmaqla, yalnız müalicə həkimin təyinatı ilə qəbul edilməlidir. Digər tərəfdən, dərmanların mənfi təsirindən ehtiyat edərək (“dərmanlar hamilə üçün zərərlidir” deyərək) anginanı və ya karioz dişi müalicə etməkdən də çəkinmək lazım deyil. Bu xəstəliklərin vaxtında müalicə edilməməsi sonradan daha böyük fəsadlara səbəb ola bilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ana özünü tam yaxşı hiss etdikdə döl də rahat olur.
Aşağıdakı dərmanları hamiləlik zamanı qəbul etmək qəti qadağandır:
– hormonal kontraseptivlər (onları planlaşdırılan hamiləlik vaxtından heç olmasa 3 ay əvvəl dayandırmaq lazımdır),
– bəzi antibiotiklər (streptomitsin, tetratsiklin),
– antidepressantlar,
– analgetiklər (aspirin, indometasin),
– hipotenziv preparatlar (pezerpin, xlortiazid),
– 10.000 BV – dən (Bəynəlxalq Vahid) artıq dozada vitamin A.
Zərərli preparatların qəbulunu həm ata, həm də hamiləliyə hazırlaşan ana, hamiləliyə qədərki dövrdən etibarən dayandırmalıdırlar. Hətta həkim tərəfindən yazılan hər hansı bir dərmanı qəbul etməzdən əvvəl onun annotasiyasını diqqətlə oxuyun (onun hamiləliyəvə ya dölə mənfi təsirinə diqqət yetirin).
Hamilə olan qadın tərəfindən çox miqdarda alkoqollu içkilərin qəbul edilməsi, ağır anadangəlmə xəstəlik hesab edilən alkoqol sindromunun inkişaf etməsinə gətirib çixara bilər. Bir çox hallarda bu hətta dölün ölümünə də səbəb olur.

Valideynlər hiperaktivliyi geniş aspektə izah edə bilərlər: gecələr yuxudan tez-tez durmalar, sözə qulaq asmamaq, ifrata varmaq, düşüncə və davranışlarının kənar faktorlara bağlı olması şəklində. Amma uşaq psixiatrları hiperaktivliyi daha dar mənada narahatçılıq, diqqətin defisiti, bəzən impulsivlik şəklində göstərirlər.
Diqqətin defisiti və hiperaktivlik sindromunu ilk dəfə 1845 ci ildə doktor Heinrich Hoffman təsvir etmişdir. O bunu 3 yaşlı oğlu üçün oxumağa kitab tapmayanda yazmağa başlamışdır. Nəticədə uşaqların xarakterlərini əks etdirən şeir kitabı –Sakitləşə bilməyən Filipin hekayəsi ortalığa çıxdı. 1902-ci ildə George Still hiperaktivlik və diqqətin defisiti sindromu haqqında mühazirələr demiş və bunların genetik faktorla əlaqədar olduğunu göstərmişdir. 1998 ci ildən etibarən XBT10 (Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı) da F9 şifrəsi ilə diaqnoz qoyulur.
XBT 10 (Xəstəliklərin Beynəlxalq təsnifatı- 10)
F90- F99 Əsas əlamətlər aşağıdakılardır:
1. Hiperaktivlik və diqqətin pozğunluğu, bir çox situasiyada, xüsusən də sakit olması tələb olunan yerdə;
2. Fəaliyyət növünün tez- tez dəyişdirilməsi;
3. İnadkarlıq və diqqətin defekti diaqnozu o zaman qoyulur ki, uşağın davranışı yaşına və əqli inkişafına uyğun olmasın.
SDDH kiçik yaşlı uşaqlarda daha çox rast gəlinir. Oğlanlarda qız uşaqlarına nisbətən 4-5 dəfəyə qədər çox olur.Birləşmiş Ştatlarda aparılmış statistik tədqiqatlara əsasən 2 milyon uşaq Diqqətin defisiti və hiperaktivlikdən əziyyət çəkir. Bu da onu göstərir ki, bir sinifdə 25-30 şagird içində ən azı birində Diqqətin defisiti və hiperaktivlik sindromu vardır. Rusiyada belə uşaqlar 4-18%, ABŞ da 4-20%, Böyük Britaniyada 1-3%, İtaliya da 3-10%, Çində 1-13%, Avstraliya da isə 7-10% dir.
XBT– 10 a görə Hiperaktiv və Diqqətin Defisiti sindromu olan uşaqlar 30% təşkil edirlər.
Xarakterik əlamətləri.
Diqqətin defisiti
• Asanlıqla yayınırlar
• Tez- tez başa çatdırmadıqları bir işdən digərinə keçirlər
• Verilən təlimatları yerinə yetirərkən çətinliklər çəkirlər.
Hiperaktivlik
• Ola bilər ki çox danışırlar
• Uşaq üçün ola bilər ki, sakit oyunlar oynamaq çətindir
• Stulda tez- tez dönürlər, hərlənirlər.
İmpulsivlik
• Başqa insanların sözünü kəsir və oyunlarda öz növbəsini gözləmirlər;
• Növbələrlə danışmaq lazım olanda çətinlik çəkirlər. Məs: suallara cavab verildikdə
• Çox düşünmədən,uyğunsuz fiziki təhlükəli işlərə cəlb olunurlar.
Hiperaktiv uşaqlar öz yerlərində çox fırlanırlar,dönürlər, əşyaları və paltarları dartışdırırlar, dəfələrlə yerlərindən qalxır və ətrafı dolanırlar, uzun müddət otura bilmirlər. Daha çox üzə çıxan patologiya aktivliyin miqdarı ilə deyil, onun nəzərat altına alınma dərəcəsi ilə bağlıdır. Ilk növbədə Diqqətin defisiti uşağın başqa işlərlə məşğul olması, oyunu sonacan oynaması, oxumağı, şəkil çəkməsi, başqaları ilə münasibətinə görə qiymətləndirilir. Oyun sahəsində hiperaktiv uşaq aktivliyinə görə digər uşaqlardan fərqlənməyə bilər.
Hiperaktiv uşaqda daha çox nəzərə çarpan özünü sakit aparmaq lazım gəldikdə, məsələn məktəbdə və yaxud da nahar masası arxasında sakit ola bilməməsidir. Hiperaktivlik özünü müxtəlif şəraitdə büruzə verməlidir: məs: evdə, məktəbdə. Lakin qısa müddətli həkimlə konsultasiya zamanı hiperaktivlik sindromu aşkar edilməyə bilər, belə ki, uşaq tanış olmayan şəraitdən, həkimdən qorxa bilər və yaxud da ozünə maraqlı bir məşğuliyyət tapa bilər.
Bu uşaqlar müalicə olunmasa və ya müəyyən tədbirlər görülməzsə dərslərdən uzaq olur məktəbdə yaxşı oxumurlar. Ətrafındakılarla ünsiyyət qura bilmir və bunlar gələcək dövrlərində institutda, işlərində, cəmiyyətdə problemlər meydana çıxarır. Belə uşaqların çoxunda həm də emosional və davranış pozğunluğu, prososiallıq, yaşıdları ilə də müəyyən problemlər formalaşır.
Nəsillər üzrə aparılmış tədqiqatlar nəticəsində genetik faktorların mühüm rol oynadığı öyrənilmişdir. Diqqətin defisiti və hiperaktivliyi olan uşaqların valideynlərində də anamnezində oxşar problemlərin olduğu görünür. Məlumatlar nəticəsində bilinir ki, hiperaktivlikdə əsas risk faktoru içərisində əsas yeri bəzi genlərin polimorfizmi təşkil edir, yəni dofaminergik və noradrenergik sistemləri requlyasiya edən genlərdə olan dəyişikliklərdir.Stimulyatorlar və digər dərmanlar isə hiperaktivliyin müalicəsində istifadəolunur ki, bu da hiperaktivliyin neyrokimyəvi disbalansla bağlı olduğunu göstərir.
Məqsədimiz
1. Məktəb yaşlı uşaqlarda hiperaktivlik sindromunun aşkara çıxarılması;
2. Hiperaktivlik və Diqqətin defisiti sindromu olan uşaqlarla sporadik seçilmiş müşahidə qrupu uşaqların psixiki göstəricilərin müqayisəli təhlili.
Vəzifələrimiz:
— Məktəb yaşlı uşaqlarda hiperaktivliyin rastgəlmə tezliyinin təyini;
— Hiperaktivliklə yanaşı gedən psixopatoloji sindromların aşkara çıxarılması.
Hiperaktivlik və diqqətin defisiti sindromu olan uşaqları müəyyənetməkdənötrü sorğu keçirdik. Sorğumuzu 40 uşaq arasında apardıq. 40 uşaqdan 19 u oğlan, 21 i qız idi. Uşaqların orta yaşı 9- dur. Əsas qrupa 2 N şəhər Psixatrik xəstəxanasına müraciət edən 20 uşaq xəstə aid olundu . Bunlardan 11 qız, 9 oğlan idi. 20 yoxlama qrupuna məktəbdə heç bir şikayəti olmayanlar eyni yaş qrupuna aid olan uşaqlar daxil edildi. Bunlardan 10 u oğlan, 10 u qız idi.
Biz metodlarımız kimi Güclü tərəflər və Çətinliklər Anketindən istifadə etdik. Bütün göstəricilər statistik proqrama əsaslanıb SPSS16.0
Bizim anketlər əsasında psixatrik klinikaya müraciət edən uşaqlarla heç bir zaman psixatriya müraciət etməyən təsadüfü seçilmiş uşaqlar arasında nisbətən statistik etibarlı fərq aşkar edilmişdir. Anket göstəriciləri əsasında əsas qrupda 16 uşaqda (80%) hiperaktivlik sindromu aşkar edilmişdir. 16 uşaqdan 14 (92%)-də yanaşı davranış, emosional, prososial şkalasında da anormallıqlar rastlanmışdır. Yoxlama qrupunda isə 3 uşaqda (15%) hiperaktivlik sindromu aşkara çıxarılıb. Nəticə p< 0,005
Uşaqlarda Diqqətin defisiti və hiperaktivliyin sindromu təsiri nəticəsində:
• Böyüklərlə, həm də öz yaşıdları ilə də münasibət qurmaqda çətinlik çəkirlər.
• Ailəvi münasibətlərdə problemlər olur.
• Dərslərində müvəfəqiyyətsizlik göstərirlər.
• Tabe olmamaq; itaət göstərməmək kimi hallar müşahidə olunur.
Uşağa qanunları ailədə və məktəbdə öyrədilməlidir. Hiperaktivlikdə nə valideynlər, nə də uşaq günahkar deyil. Hiperaktiv uşaqlarbəzən dözülməz olurlar, onlar çoxlu tənqid toplayır və az təriflənirlər. Əgər valideynlər başa düşsələr ki, bu sadə sözə qulaq asmamaq deyil, onda bu balans düzəldilə bilər. Bu zaman valideynlərə müəyyən məsləhətlər verilə bilər:
o Tapşırıqlar sadə və aydın olmalıdır.
o Yeri sinifdə müəllimə yaxın olmalıdır ki, sinif yoldaşlarının pis vərdişlərindən uzaq olsun.
o Dərsləri arada tənəffüslərlə keçirilməlidir.
o Tövsiyə etmək və yadına salmaq lazımdır ki, onlar ancaq növbələri çatanda suallara cavab versinlər.
o Dərsə qarşı marağı artırılmalı və mükafatlandırılmalıdırlar.
o Dəqiq qaydaları və sərhədləri bilməlidir ki, hansı qaydaların pozulmasının nəticəsində nə ola bilər.
o Ailəyə dəstək göstərmək lazımdır. Dəstək qrupları bu mövzuda marifləndirilməlidir.
Stimulyatorlarla müalicə – əsas stimulyatorlardan Metilfenidat, Deksamfetamin istifadə olunur. Digər preparatlardan klonidin, buproprion, trisiklik preparatlar imipramin də istifadə olunur.
Hiperaktivliyin müsbət cəhətləri də var:
1. Hərəkətli, fikir zənginliyi, danışqanlıq.
2. Ağıllıdırlar. Sinifdə buna görə digər uşaqlardan üstün olurlar. Amma bəzən sadə tapşırıqları yerinə yetirəndə çətinlik çəkirlər.
3. Yaradıcı fikirlərə sahibdirlər. Yaradıcılıqları ön planda olduğuna görə asanlıqla tapşırıqları yerinə yetirir, problemləri həll edirlər.
4. Sosyaldırlar.
5. Liderdirlər.
6. Mərhəmətlidirlər.

Tarix sübut edir ki, aqressiya insan cəmiyyəti həyatının ayrılmaz hissəsidir. Aqressiya güclü cəzbetmə qüvvəsinə və yoluxucu xüsusiyyətə malikdir. İnsanlar çoxu sözdən aqressiyanı inkar edirlər, bununla belə gündəlik həyatlarında onu geniş şəkildə nümayiş etdirirlər. Latın dilindən tərcümədə aqressiya hücum deməkdir. Hazırkı dövrdə aqressiya termini çox geniş yayılmışdır. Bu termini neqativ emosiyalarla (məsələn qəzəb) həm neqativ motivlərlə (məsələn ziyan vurmaq meyli) həm neqativ ustovkalarla (məsələn irqə dair mənfi rəylər), həm də dağıdıcılıq fəaliyyətlə bağlayırlar. Psixologiyada aqressiya başqalarını özünə tabe etməkvə onlar üzərində dominantlıq etmək məqsədilə real davranış və ya fantaziyalarda təzahür edən tendensiya kimi başa düşülür. Bu tendensiya universal xarakter daşıyır, aqressiya terminin özü isə neytral mənaya malikdir. Aqressiya psixi realllıq olaraq istiqamətlənmə, təzahürün formaları, intensivlik kimi xarakteristikalara malikdir. Aqressiyanın məqsədi zərər vermə, qurban vermə(düşmənçilik aqressiya) olduğu kimi, müəyyən məqsədə çatmaq üçün də aqressiyadan (instrumental aqressiya) istifadə olunur. Mahiyyət etibarı ilə aqressiya həm pozitiv (həyatı maraqlara və yaşama xidmət edən), həm də neqativ (öz-özlüyündə aqressiv meylin ödənilməsinə yönələn) ola bilər. Aqressiya ya xarici obyektlərə (insanlara və predmetlərə), ya da insanın özünə (bədənə və şəxsiyyətə) yönəldilə bilər. Cəmiyyət üçün insanlar yönəldilmiş aqressiya xüsusilə təhlükəlidir. A.Bandura və R.Uolters bu cür aqressiyanı assosial aqressiya adlandırıb, onu sosial-destruktiv fəaliyətlə bağlayırlar ki, onun nəticəsində digər şəxsiyyətə və ya mülkə zərər dəyə bilər ki, bu da qanun tərəfindən cəzalandırılmaya da bilər. Adətən təzyiq etmə, vadar etmə, neqativqiymətləndirmə, hədə qorxu və ya fiziki gücün göstərilməsi aqressiyanın təzahürləri hesab olunur. Aqressiya müxtəlif formalarda-aydın və ya latent ola bilər. Baxmayaraq ki, o, dağıdıcılıq məqsədlərini izah etmək üçün istifadə olunur, onu pozitiv təzahürlərə də, məsələn, şöhrət-pərəstlikdən təzahür edən aktivliyə də aid edirlər. Aqressiyanın gizli formaları da ayırd edilir ki, bunlara özünü ünsiyyətdən uzaqlaşdırma, fəaliyyətsizlikdən (kiməsə zərər vermək məqsədilə), özünə zərər vermə və özünəqəsd şəklində biruzə verən təzahürlər aid edilir.

Məlumdur ki, qadınlarla kişilər bir -birindən həm fiziki,həm psixoloji cəhəttən köklü sürətdə fərqlənirlər.Aparılan araşdırmalar nəticəsində qadınların kişilər haqqında kişilərin də qadınlar haqqında dilə gətirdikləri bəzi faktlar ortaya çıxmışdır.Belə ki qadınların ən çox dilə gətirdikləri məsələ kişilərin onları dinləməməsi və onların duyğularına önəm verməməsi məsələsidir.Əslində isə bu məsələ kişilər tərəfindən tam fərqli məna kəsb edir.Kişi qadının problemini dinlər və bu problemdən çıxış yolu axtarar nəticədə isə qadına özünü rahat hiss etməsi üçün çıxış yolu məsləhət görər.Qadının axtardığı əslində çıxış yolu deyil.O,yoldaşının onun qayğısına qalmağını,onu əzizləməsini istər,belə olan halda isə yoldaşının bu məsləhətinə əks reaksiya verər və nəticədə kişi bu qıcığa məna verə bilmədikdə konfliktlər başlar.
Kişilərin isə dilə gətirdikləri məsələ qadınların onları “dəyişmək” istəməsi məsələsidir.Kişilər qadınların onları olduğu kimi qəbul etmələrini və onlara güvənib inanmalarımı istər.Bu məsələyə qadın tərəfdən baxaq.Görəsən həqiqətənmi qadınlar kişiləri“dəyişmək”istəyir?Bu tam normal haldır.Qadınlar kişiləri “dəyişmək”istəməklə onları qoruduqlarını zənn edərlər.Düşünürəmki bu da sevgidən xəbər verir.
Kişilərin xoşlamadıqları digər məsələ qadınların bəzən onlardan çəkinməsi,onlara müraciət etdikdə və onlardan hər hansı bir şey istədikdə utanmaları məsələsidir.Kişi qadınının onunla tam səmimi olmasının tərəfdarıdıdır.
Digər bir məsələyə də baxış keçirək. Kişi problemlə qarşılaşdıqda daha çox susmağa və məntiq çıxarmağa önəm verər.Qadın isə problemlə qarşılaşdıqda daha çox danışmağa üstünlük verər.Qadın danışırsa vacibdir ki kişi də sonacan ona qulaq assın.Əks halda qadın kişinin onu önəmsəmədiyini düşünər və məyus olar.Nəticədə daha bir konflikt başlar.
Belə nəticəyə gəlmək olarki,adətən tərəflər arasında yaranan konfliktlərin başlıca səbəbi biri birilərinin psixologiyasını bilməməsidir.Konfliktlər bizdən daha çox övladlarımıza təsir edir.Əgər düşünsək ki qarşımızdakı insan bizdən tam fərqlidir və onun psixologiyası da bizimki ilə eyni deyil düşünürəmki konfliktlər də azalar.Konflikt az olan yerdə isə həm biz sevgimizi qorumuş olarıq həm övladlarımızın gələcəyini.Ən azında övladlarımızın gələcəyi üçün biri birimizin psixologiyamızı öyrənməyə cəhd etməliyik.

Uşaqların cinsi inkişaf müddətində ailələr çox vaxt nə edəcəklərini bilmir, çox vaxt da çaxnaşmaya düşürlər. Halbuki bu həssas mövzuda ailələrin üzərinə düşən vəzifə, fərqli dövrlərə ayrılan cinsi inkişaf prosesi haqqında doğru məlumatlanmaq və sakit olmaqdır.
Hamımız cinsi pasportumuzla birlikdə doğuluruq.Hamımızın cinsi impulsları var və bu impulslar həyat boyu davamedir.Ancaq cinsəlliyin təməlinin nə vaxt qoyulduğuna baxıldığında uşaqlığa qədər enmək lazımdır. Doğumla başlayıb, yetkinlik dövrü ilə tamamlanan bu müddəti çərisində valideynlərin məlumatlandırılmaları və yanaşmaları çox əhəmiyyət daşıyır.
Əsl cinsi inkişafdövrü 2,5-6 yaşarası məktəbəqədərki dövrdə müşahidə edilir. Oğlan və qız uşaqlarında maraqla birlikdə sorğulamalar müşahidə edilir.Məsələn, qızlar niyə özlərində penis, uşaqların ifadəsiylə “Pipi” sinin olmadığını analarından soruşmağa başlayır. Cinsəlliyi yavaş-yavaş kəşf etmək səyi içində olan uşaqlar bir-birlərinin cinsi orqanlarınıyla maraqlanır və baxır.Cinsəlliklə əlaqədar fikri mezmun bu dövrdə meydana gəlir.
Eyni dövrdə ana və ataya maraq da meydana gəlir.Qız uşağı ataya yaxınlaşarkən ananı özünə rəqib olaraq görür və oğlan da tam tərsinə ana ya yaxınlaşır və atanı rəqib olaraq görür.Uşaqların bu dövrdə ana və atalarına “mənimlə evlənərsənmi” sualını çox tez soruşduğu müşahidə edilir.Əslində cinsəlliyin də ən rahat və açıq yaşandığıyaş 3-6 yaş arasında olur, maraqlanılan hər mövzu rahatlıqla dilə gətirilə bilir.
Bu dövrü az qala hər uşaq yaşayır.Ailələrin ən çox qorxduqları mövzu mastürbasyon olur.Əslində 6 yaşına qədər mastürbasyon davranışlarını normal olaraq görə bilərik.Bunlar ancaq ictimai mühitlərdə edilməyə davam edildiyi zamanlar rahatlıqverici ola bilər. Uşaq öz otağında ya da yatağında mastürbasyon edə bilər.Bunu hər hansı bir yerdən ya da televiziyadan öyrənməsi lazım deyil, öz-özünə öyrənə bilər.

3-6 yaş qrupunda diqqət yetirilməsi lazım olan nöqtələr
3-6 yaş dövrü impulslar və cinsi maraqda artım yaşanır, uşaq özünü və qarşı cinsi kəşf etməyə başlayır.Bu səbəbdən bu dövrdə mastürbasyon və cinsi məzmunlu suallar sıxlaşır.
Deyək ki,oğlan qız kimi davranış göstərirsə, məsələn, avtomobillərə deyil də,körpələrə maraq göstərirsə, oğlan yaşıdlarına daha az yaxınlaşırsa,və anasına daha yaxın dayanırsa … Qızlar da qız yoldaşları yerinə kişilərə daha yaxın dayanır, kişi fəaliyyətlərinə yaxın dayanırsa, cinsi baxımından bir anormallıq söz mövzusudur və diqqət yetirilməsi lazımdır. Məsələn, ailə qızlarının oğlan olmasını çox arzulayıb və bu səbəblə ona kişi oyuncaqları alır. Kişi kimi davranar, kişilərin daha məşhur olduğu idmanlara göndərir.Ailənin davranış formalarına baxıldığında bu fərq edilə bilər.Amma bir qismində isə heç bir şey görülə bilməz.
Erotizmin nüvələrinin atıldığı bu dövrdə ailələrin əvvəlcə uşaqlarıyla fiziki məsafələrini də qorumaları lazımdır.Bu nə deməkdir?Xüsusilə 3 yaşından etibarən valideynlər və uşaqları eyni otaqda və eyni yataqda yatmamaları diqqət göstərmələri lazımdır.Birinci nöqtə uşağın müstəqilliyinin dəstəklənməsi baxımından əhəmiyyət daşıyır.Çünki bu dövrdə uşaq fərd və qarşı cins fərdolma səyi içərisində olur.Ana və atanın yanında yatma istəyi uşaqların başındak ıqarışıqlığı artıra bilir.Uşaq bu dövrü tamamlayarkən ana və atasıyla evlenemeyeceyini anlayır.Amma digər cür uşaq 6 yaşına gəldiyində hələ ana və ya atasıyla yatırsa başı qarışır.Keçici dövr olaraq təyin olunan bu dövrün qarşıdurmasının uzanmasına səbəb olur.Eyni dövrdə uşaqlarla hamama çılpaq girmək də başqa bir təhlükəli davranış olaraq göstərilir. Çünki uşaqlar bu dövrdə erogen təhriklərə açıq olduğundan valideynlərin uşaqlarıyla duşdaykən çılpaq olmamalarına diqqət göstərmələri lazımdır.
Uşaqların davranışlardan hansıları normal olaraq qəbulolunmalıdır?Bu mövzu bəlkə də ailələriynən maraqlandığı nöqtələrin başında gəlir.Uşaqların ana və ya atasına “səninlə evlənmək istəyirəm” demələri çox normaldır,amma uşaqlara doğrunu söyləmək lazımdır.Ana və ata reallıqda təmsil etdiyi üçün gərək siz səhv cavablar yerinə uşağı incitmədən məntiqli cavablar verməklə qarışıqlığı atlatmasına köməkçi olur.
Ana və atalar heç bir zaman uşaqlarına yoldaşlarına olduğu-sevgilim, aşkım-kimi xitab etməməlidirlər.Uşağın içində olduğu 0-5 yaş dövrü şəxsiyyətin təməllərinin atıldığı dövr.0-1 yaş dövrü daha çox asılılığı dövrü.Əgər bu dövrdə qarışıqlıq olsa,asılılıq arta bilir. 3 yaşından sonar isə, “mən, kişi və ya qadın fərd olaraqy aşayacağam” ın təməlləri atılır. Bu səbəbdən bu dövrdə mümkün olduğunca reallığa yaxınlaşdırmaq lazımdır.Amma bunu qırmadan və dəstəkləyərək etmək əhəmiyyətlidir.

Müasir dövrümüzdə tez-tez valideyinlər bizim dövrümüzdə yeniyetmələr belə deyil, biz belə hərəkətlər etməzdik, biz bu cür danışmazdıq kimi fikirlərlə övladlarını tənqid etdiklərinin şahidi oluruq.Çox qəribədir ki, hər dövrün orta yaşlı ata və anası düşünür ki, bu dövrdə onlar fərqli olublar.Məsələ burasındadır ki, hər bir dövrün yeniyetməsi və gənci özünə daha çox bənzəyir nəinki keçmişə.Keçmişin onları qəbul edə bilməməsinin səbəbi isə onların məsələyə subyektiv yanaşmasıdır.Əslində illərdir ki, valideyinlərin yeniyetmələrdən etdikləri şikayətlərin səbəbi də məhz bunlardır.
Yeniyetməlik dövrü 11-12 yaşdan başlayaraq 14-15 yaşadək orta məktəbin beşinci-səkkizinci sinif şagirdlərini əhatə edir.11-13 yaşlı oğlan və qızları adətən kiçik yeniyetmə ,13-15 yaşlıları isə böyük yeniyetmə adlandırırlar.Lakin yeniyetməlik dövrünün başlanmasına və qurtarmasına dəqiq sərhəd qoymaq olmaz.Müxtəlif amillərin təsiri altında həmin yaş dövrü bir il tez və ya gec başlaya ,bir il və ya gec başa çata bilər.Bu dövr özünün praktik əhəmiyyəti , pedaqoji çətinlikləri və uşaq şəxsiyyətinin dinamikasinda baş verən psixoloji xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir.Yeniyetməlik dövrünün əsas xüsusiyyətləri öz mənini qabartması, heç kəsi qəbul etməməsi və özünün fikirlərini hər kəsinkindən daha ağıllı hiss etməsidir.Valideyin üçün sadaladığım bu fikirlər sözün əsl mənasında dəhşətli gəlir.Dünənədək uşaq saydığı, asanlıqla öz fikirlərini yeritdiyi və yönləndirə bildiyi bu günkü yeniyetmə ilə ünsiyyət qurmaq belə valideyin üçün müşkülə çevrilir. Valideyinlə yeniyetmə arasında ən kəskin konfliktlər daha çox erkən yeniyetməlik dövrünə təsadüf edir.Bu dövrün özəlliyi ondan ibarətdir ki, valideyin övladının böyüdüyündən xəbərsizdir.O həmişəki tələkarlığı edir amma əvəzində etiraz görür , çaşqınlığa düşür və nə edəcəyini bilmir.Valideyinə bu məsələni kimsə xatırlatdıqdan sonra sanki aydın olur.Maraqlıdır valideyin övladının yeniyetməlik yaş dövrünə girdiyini nədən bilməlidir.Aşağıdakı əlamətlərə fikir verək:
1. Səsin qalınlaşması və ya dəyişməsi
2. Tər vəzilərinin aktivləşməsi
3. Bədəndə fizyoloji dəyişikliklər
4. Bədən səthində tüklərin sərtləşməsi
5. Ən adı səs qıcıqlandırmasına verilən reaksiya
6. Xarici görünüşü ilə həddindən artıq maraqlanmaq
7. Geyim və danışıq tərzində baş verən dəyişikliklər
8. Müdaxilələrə qarşı verilən sətr reaksiya
9. Tənqidə qarşı kəskin reaksiya
10. Yaşıdlarına və sosial mühitə qarşı sonsuz maraq
11. Əks cinsə qarşı meyl
Bu sadaladığımız xüsusiyyətləri diqqətlə nəzərdən keçirtdikdə aydın olur ki, yeniyetmə kimdir. Valideyinlər və müəllimlərlə daha çox konfliktlər yaşayan yeniyetmə üçün ən dəhşətli bir şey onu tənqid eməkdir.Yetkin insan üçün bu yaş dövründə olan övladını anlamaq çox çətindir.Buna görə də yeniyetməni dəyişmək üçün tənqid etməyə başlayır.Düşünür ki tənqiddə fayda var.Halbuki valideyinin bu yaş dövründə olan övladının tənqidi onları hər gün bir az daha ayırır və yadlaşdırır.Yeniyetmə bu zaman daha təhlükəli olur.Ailəsindən qopan yeniyetmə kənar destruktiv qruplara meyl göstərir ki, bu da övladının neqativ vərdişlərə yiyələnməsi ilə nəticələnir.
Yeniyetməlik dövrü “dönüş dövrü” və böhran dövrü də adlandırırlar.Sözsüz ki, bu adlar çoxluğunun yaranması tamamilə təbii xarakter daşıyır; uşaq öz həyatının bir mərhələsindən digərinə uşaqlıqdan yaşlılığa keçir.Bu vaxt istər fiziki,istərsə də psixi inkişafda sürətli irəliləyişlər özünü göstərir. Yeniyetmələrin əsas problemlərindən biri valideynlərlə qarşılıqlı münasibətdə olan problemlərdir.Bu yaş dövründə yeniyetmələrdə uşaqlıq asılılığından çıxmaq və valideynlərlə qarşılıqlı inam,hörmət,etibar və s. kimi münasibətlərə keçməyə tələbat yaranır.Amma onlar inkişaf edən bərabərliyə meyilli olmurlar.
Valideyn-övlad münasibətlərində anlaşılmazlıqlar əvvəllər də olur.Ancaq o dövrlərdə bir qədər həyat tərzi qapalı idi.Günümüzdə isə valideyn-övlad münasibətləri getdikcə gərginləşir.Burda günahı təkcə uşaqların üstünə atmaq olmaz. Söhbət əgər qarşılıqlıhörmət və düzgün tərbiyə sistemindən gedirsə, bu məsuliyyətli vəzifə əsasən valideynlərin üzərinə düşür.Çünki valideynin,uşağa nisbətən daha çox həyat təcrübəsi var.Və o bilməlidir ki, övladından yüksək tərbiyə , hörmət gözləyirsə ilk növbədə özü övladına bu keyfiyyətləri göstərməlidir. Bir ailədə ki valideyn övladına qarşı şiddət və zorakılıq nümayiş etdirir, o ailədə böyüyən uşaqda mənəvi-psixoloji travmalar yaranması ehtimalı çoxdur.Bundan əlavə , əksər ailələrdə analar uşaqları ata ilə qorxudurlar.Çox təssüflər olsun ki, bəzən bu yaş dövründə valideyinlər uşaqları ilə münasibətləri həll etmək üçün dünənəqədərki yollardan istifadə edir.Bu da çox zaman yeniyetmənin faciəsi ilə nəticələnə bilər.Artıq uşağın ataya qarşı hörmət və sevgisi bir mənalı olaraq qorxu hisslərinə çevrilir.Valideynlərin uşağın öz dünyasını kəşf edə bilməsi üçün ona imkan verməli ,onlarda özlərinə qarşı güvən hissini yaratmalıdırlar.
Bəzən yeniyetməlik yaş dövrü haqqında deyilir ki, bu dövrün əsas xüsusiyyətləri ondan ibarətdirki, o özünü dünəqədərki uşaqlar qrupunda görmür, valideyinləri isə onları böyükləsin sırasına buraxmır.Əgər valideyn öz uşağına azadlıq vermirsə ,ona güvənmirsə bu həmin gəncin ailədən tədricən uzaqlaşması ilə nəticələnir.Özünə başqa bir sığınacaq axtarmağa başlayır ,bununla da yetkinlik yaşında olan gəncdə psixoloji gərginliklər yaranır.Məsələn :elə valideynlər var ki ,məktəbdə uşaqların qiymətlərini özləri yazdırırlar.Geyim seçimlərində belə uşağa sərbəstlik vermirlər ”Sən heçnə bacarmırsan “,”səndən heç bir şey olmaz” işə yaramırsan və.s kimi sözlərlə uşaqların özlərinə qarşı olan inamlarını qırırlar.Bu atmosfer altında böyüyən uşaqlar,təbii ki,gələcəkdə də daima valideynlərinə qarşı rəqib münasibətində olurlar.Əlbəttə ki,bunu valideyn-övlad arasında gərginliklərin yaranmasının ilkin səbəblərindən biri kimi göstərmək olar.valideyinlə övlad arasında bu yaş dövründə konfliktin həllinin ən yaxşı yolu aşağıdakı məsləhətlərdən yararlanmaqdır:
1. Övladınızı birbaşa tənqid etməyin !
2. Maraq aləminə daxil olun !
3. Sizinlə paylaşmağına çalışın !
4. Dostu olmağı bacarın !
5. Qətiyyən yönəltməyin !
6. Özünüzü örnək göstərməyin !
7. Yaşıdları ilə müqaisə etməyin !
8. Fikirlərinə önəm verin !
9. Dolayı olaraq məsləhət verin !
10. Onu qıcıqlandıra biləcək məsələlərə toxunmayın !
11. Yaş dövrü haqqında informasiya verməyə çalışın !
12. Sən uşaqsan deyə ona yanaşmayın!
13. Geyim və görünüş məsələlərinə çox müdaxilə etməyin !
14. Sevdiyi şeylərə qarşı birbaşa tənqid yağdırmayın !
15. Övladınızı olduğu kimi qəbul edin !

Yuxu rejimi pozular
Stress , yuxu rejimini tarazlayan serotonin və melatonin hormonlarına təsiri yuxusuzluq problemi yarada bilər. Yuxusuz qalmaq da baş ağrısı , təzyiq balanssızlığı , həzm problemləri və immunitet sisteminin zəifləməsi kimi semptomlarla həyatınızda çətinliklər törədə bilər.
Nə etməli?
Yatmadan əvvəl bitki çayları için . Saat 19.00 ‘ dan sonra yemək yeməyin. Qəhvə və kola kimi kafein ehtiva edən və xəbərdarlıqçı xüsusiyyəti olan içkilər içməyin .
Baş ağrısı ortaya çıxar
Stress anında bədənimiz , daha az adrenalin ifraz edər. Bu əskiklik xüsusilə baş ağrısı və migren mövzusunda həssas olanları təsir edər.
Nə etməli?
Stressin verdiyi adrenalin əskiyini yerinə çıxarmağın ən təsirli yolu idman etməkdən keçir. Nizamlı məşq, beyin damarlarına gedən oksigeni tənzimləyici təsiriylə stress anında meydana gələ biləcək baş ağrısı riskini azaldır.
İnfarkt riskini artırar
Uzun zaman sürən və ya təkrarlayan stress ; yüksək təzyiq və infarkt riskini artırır. Eyni zamanda pis xasiyyətli xolesterolsəviyyəsini də yüksəldərək damar tutulmalarına bağlı xəstəlikləri və infarkt ehtimalını da artırar .
Nə etməli?
Pis xasiyyətli xolesterol ilə döyüşmənin ən təsirli yolu nizamlı idman etməkdən keçir.
İmmunitet sisteminin təsiri
Stressli mühitlər immunitet sistemini yavaşlatdığı üçün xəstəlik və mikroblara qarşı döyüşmə gücünü də azaldaraq özünüzü davamlı halsız və yorğun hiss etmənizə səbəb ola bilər.
Nə etməli?
Bol tərəvəz və kivi , portağal kimi bol-bol C vitamini ehtiva edən meyvələrdən istehlak edin.
Çəkini artırar
Stress altındaykən , qan şəkərini tarazlayan insulin ifraz pozulduğunda kilo problemləri ortaya çıxa bilər. Ayrıca stressin antidepresanı un məlumatları və şirniyyat olar ümumiyyətlə. Nə etməli? Insülini sürətlə yüksəldən tort , biskvit kimi ağ unlu və şəkərli qidalardan uzaq durun. Onlar yerinə insülini yüksəltməyən armud və ya qovun kimi şirin meyvələri seçin.
Həzmi yavaşladar
Adrenalinin azalması , həzm sisteminin də yavaşlamasına səbəb olar. Aldığımız qidaların yavaş həzm edilməsi mədə sancıları , qaz və bulanma şikayətlərini artırar.
Nə etməli?
Lifli qidalar istehlak edin və prebiyotik qatıqlardan istifadə edin . Bol bol su üçün

” Kiçik motor bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi” Əl hərəkəti funksiyalarının pozulma dərəcesinin,artikulyator motorikanın pozulması ilə mütəbasib olması,uşaq serebral iflici zamanı ümumi motorika ilə nitq motorikası arasındakı birbaşa əlaqəni göstərir.Əl hərəkətləri ilə nitqin əlaqəsi hələ 1928 -ci ildə Bexterev tərəfindən qeyd edilmişdir.1973 – cü ildə Koltsova tərəfindən keçirilmiş xüsusi tədqiqatlar bir daha təsdiq etmişdir ki,əl hərəkətləri inkişafını tezləşdirir.Bu nəticə loqopedik işi kiçik motorikanın inkişafı ilə birlikdə aparmağın vacibliyini göstərir. Əsasən kiçik motorika üzrə işə aiddir:

1)Barmaqların yumruğa yığılıb açılması
2)Bükülmüş barmagların növbğ ilğ açılması
3)Kiçik,böyük mozaikada müxtəlif naxış ya şəkillərin yığılması
4)Plastilinlə müxtəlif əşyaların düzədilməsi
5)İri,xırda muncuqların ipə düzülməsi
6)Nöqtələrlə çəkilmiş şəklin nöqtələrini birləşdirərək şəkli tamamlamaq.

Hazırladı:HESENLİ HUMAY-Defektoloq-loqoped